Zaman/Zemin/Zuhur // Beliz Güçbilmez

OKUMA PARÇASI

ÖNSÖZ

İnsanın karşısında en zayıf olduğu şey zaman belli ki. Sadece müdahale edemediğimiz için değil, varoluşumuzun herhangi bir ânında dünyaya/doğaya baktığımızda orada her şeyin çoktan kurulmuş olduğunu gördüğümüz, hep geç kalmış olduğumuzu fark ettiğimiz için de. Olan olmuştur yani. Bu izlenimi, insan türünün dünya sahnesine geç çıkmasından, tekil doğum hikâyemize dek genişletebilir ve daraltabiliriz. Hegel’in –doğaya kıyasla– “insanın tarihi vardır” demesi gibi. İşte bu kaçırılmış zamanlarla göz göze gelmenin yollarından biri anlatı ve yazıymış ve gibi geliyor bana. Sanat insanın geç kalmışlığını dünyadan geri alma, onu telafi etme biçimi belki de. Bu geç kalmışlık, sanatı ve yazıyı söylenegeldiği gibi gelecekle ilgili bir şey olmaktan çok, geçmişle ilgili, geçmişe dönük bir şeye, bir gecikmişlik telafisine ve bütün o kayıp zamanları hafızada tutmak imkânsız olduğundan da bir bellek protezine dönüştürüyor. Anlatmanın geleneksel kipi –di’li geçmiştir. Dilbilgisi, neredeyse yazmanın ve anlatmanın kurucu ilkesi gibi “oldu, geldi, gitti”li bütün o fiil çekimlerini “hikâye kipi” olarak adlandırıyor. Olan oldu’nun tozunu üflediğimizde, altından kahramanın müdahale etmeye çok geç kaldığı tragedya formu ve trajik düşüncesi çıkıyor. Ama “olan oldu” tespiti bu kitabın batısıyla doğusunda farklı temsillere açılıyor; Batı tiyatrosunda “mademki her şey geçmişte oldu, öyleyse geçmişe bakmadan bugünü anlayamayız” diyen ve şimdiyi geçmişin sonucu olarak gören bir anlayış ve biçim, bizde ise kapatılmış bir defter.

Zaman/Zemin/Zuhur başlıklı bu kitap, Batı’da ve bizde hatırlamanın, unutmanın ve geçmişi büsbütün yok saymanın tiyatro sanatında aldığı biçimlerle ilgileniyor. Geçmişin tiyatral temsili demek bu. Geçmiş hiçbir durumda o zaman yaşandığı haliyle bugüne çağrılamayacağından her durumda ta kendisi olmama, temsili olma koşuluyla kurulur ama buna bir de tiyatrallik sıfatı eklendiğinde temsil ilkesi de katlanarak yoğunlaşır. Hafıza içeriğini sahneye çağırma, bu nedenle çifte kavrulmuş temsildir ve bu haliyle fazlasıyla alamet okumaya, semptom görmeye müsait hale gelir.

Tiyatrallik, kendini bakışa açmakla; seçilmiş, kurulmuş bir görünürlükle mümkün olabilir. Tiyatro teorisi terminolojisine uzak okurun, şimdilik kendisine “tiyatro sahnesindeki gibi” diye tercüme edebileceği bir kavram tiyatrallik. Kitabın belli bölümlerinde bu kavramı biraz daha inceltmeye çalışacağım ama bu tanımı başlangıç kabul ettiğimizde şunu söyleyebiliriz; tiyatro sanatı, duygulardan olgulara ve mekânlara kadar her şeyin karşıdan, seyir yerinden nasıl görüleceğini tasarlayarak kurar kendini. Öyleyse her tiyatral gösterimin birinci varlık koşulu seyredilmek, bakılmak, ikincisi de canlı bir sanat oluşuyla bütün bunları şimdi ve burada yapmaktır. Hatırlamayla ve hafızayla kurulan bağlantının kuvveti de bu ikinci koşul sayesinde mümkün olabiliyor zaten.

Bu notu biraz da şunu vurgulamak için düşüyorum: bu kitabın malzemesi sadece dramatik oyun metinleri değil de onun hep sahne için yazılmış olduğu fikriyle, demek ki başka bir edebi metinden –diyelim romandan– farklılığıyla ele alınıyor. İkisinin arasındaki fark diyalog oranı değil, bu görülme koşulu, gösterme jestidir. Yani kitap, söz edilen oyunların yalnızca geçmiş içeriklerini barındırmasıyla değil, esasen bu içeriklerin oyunun işleyişinde nasıl biçimlendirildiği, mesela hafıza içeriğinin biçimsel olarak nerede, nasıl tutulduğu üzerine düşünüyor.